Οι σφουγγαράδες της Καλύμνου

Καταγεγραμμένη, ως το νησί των σφουγγαράδων, η Κάλυμνος έχει χαράξει τη δική της ενδιαφέρουσα ιστορία στο Δωδεκανησιακό σύμπλεγμα. Εντυπωσιακή με τη γύμνια των βουνών και τις δαντέλες των ακτών, η Κάλυμνος καταγράφει ιστορία από την 4η π.Χ. χιλιετία. Είναι διάσπαρτη από μνημεία, Ακροπόλεις, ρωμαϊκούς τάφους και λουτρώνες, σπήλαια, παλαιοχριστιανικές βασιλικές και βυζαντινά ναίδρια, αλλά και κάστρα ιπποτών, που έμειναν εκεί έως τη λήξη της Ιπποτοκρατίας, το 1523 μ.Χ.

Η θάλασσα υπήρξε πάντα το κυρίαρχο στοιχείο της ζωής του τόπου και η αλιεία των σφουγγαριών μπλεγμένη με τους μύθους και την πραγματικότητα χάνεται στα βάθη του χρόνου. Πρώτος ο Όμηρος αναφέρεται στη χρησιμότητα του σφουγγαριού, για να πλένεται ο Θεός Ήφαιστος και για να καθαρίζονται τα τραπέζια, μετά από τα δείπνα των μνηστήρων της Πηνελόπης. Με σφουγγάρι ποτισμένο με χολή και ξύδι "δρόσισε" ο Ρωμαίος στρατιώτης τα χείλη του Εσταυρωμένου Ιησού. Η χρήση του απλώθηκε και για άλλες δραστηριότητες του ανθρώπου, κι έτσι το σφουγγάρι, που πρώτος ο Αριστοτέλης το κατέταξε στην κατηγορία των ζώων, έγινε περιζήτητο προϊόν.
Οι Δωδεκανήσιοι και κυρίως οι Καλύμνιοι και οι Συμιακοί, οι Υδραίοι και οι Αιγινίτες σφουγγαράδες κατέκτησαν τις εμπορικές πρωτιές. Όμως και μετά την κάμψη της σπογγαλιείας, έως και πριν από μερικά χρόνια, οι Καλύμνιοι άντεξαν πεισματικά στον ανταγωνισμό με το συνθετικό σφουγγάρι κρατώντας έως σήμερα και τις μουσειακές στιγμές του μαχητή των βυθών στο Ναυτικό Μουσείο Καλύμνου, αλλά και τα σκήπτρα, ως το "νησί των σφουγγαράδων".

Ένας Μαυροντυμένος χορός
Ο χορός του μηχανικού, αν και χορεύεται αποκλειστικά από άνδρες, συγκινεί στα ντόπια πανηγύρια, αλλά και παγκοσμίως, όπου παρουσιάζεται, από τους Καλύμνιους της διασποράς. Ένας χορός που με τα βήματά του, καταγράφει την τραγωδία που έπληξε τους σφουγγαράδες, αμέσως μετά την "ανακάλυψη" του σκάφανδρου, το 1860.
Με το σκάφανδρο, η αλιεία σφουγγαριών έγινε πολύ πιο εμπορική. Ο δύτης μπορούσε να παραμείνει για πολύ χρονικό διάστημα στο βυθό και να συλλέγει πολύ περισσότερα σφουγγάρια, από πριν. Όμως, αφενός η άγνοια της χρήσης του νέου συστήματος και αφ' ετέρου η εκμετάλλευση των πλοιοκτητών για την όλο και μεγαλύτερη παραμονή των αλιέων στο βυθό, άρχισε σιγά-σιγά να ντύνει νησιά ολόκληρα στα μαύρα. Μέχρι το 1895 η Κάλυμνος είχε αποδεκατιστεί!


Ο χορός του Μηχανικού, μια τραγωδία

Ο άλλοτε αρτιμελής και λεβέντης σφουγγαράς είναι τώρα παράλυτος και σακάτης, κρατάει μπαστούνι και σέρνει τα πόδια του. Ο άλλοτε δεινός χορευτής και γλεντζές έχασε ένα από τα μέσα έκφρασης στο χορό: τα πολύ­τιμα πόδια του. Η ψυχή όμως με καμία νόσο και σωματική παράλυση δεν λυγίζει. Ακούει τη μουσική, έρχεται στο κέφι, ξεχνά τον πόνο και τον καημό, θέλει να χορέψει μα δεν μπορεί. Πιάνεται στον κύκλο και προσπαθεί να κάνει βήματα, μα δεν μπορεί, πέφτει, σηκώνεται με το μπαστούνι, συνεχί­ζει την προσπάθεια, η μουσική τρέχει, εκείνος θέλει μα δεν μπορεί... υτήν ακριβώς την προσπάθεια για συμμετοχή στο χορό του «πιασμένου» δύτη που στις αρχές του αιώνα ήταν τραγική, σε νεώτερους χρόνους ο λαογραφικά δημιουργικός Καλυμνιακός λαός μετέτρεψε σε δικό του χορό με όνομα και μορφή ιδαίτερη σε σχέση με τους άλλους χορευτι­κούς τύπους του νησιού.

Ο Χορός του μηχανικού χορεύεται σε διάφορες εκδηλώσεις είτε έχουν σφουγγαράδικο περιεχόμενο είτε όχι (γάμους, γλέντια, πανηγύρια) και είναι πολύ αγαπητός. Είναι απομίμηση του πιασμένου μηχανικού, δηλαδή του δύτη που βουτούσε με σκάφανδρο κι έχει πιαστεί, δηλαδή έχει πάθει τη νόσο των δυτών (ημιπαράλυση).

Αυτός ο χορός ξεκίνησε σχεδόν πριν από 50 χρόνια. Όμως τις ρίζες του πραγματικού χορού με ήρωα αληθινά πιασμένο μηχανικό, θα τις αναζητήσουμε στα τέλη του περασμένου αιώνα. Τότε είχαμε τους πρώτους μηχανικούς και τους πρώτους «πιασμένους». Η παντελής άγνοια κανόνων κατάδυσης (βάθος, χρόνος, γενική συμπεριφορά) ήταν η αιτία που υπήρχαν πολλά θύματα «σκασμένοι και πιασμένοι»...
Τα γλέντια γινόντουσαν στις ταβέρνες με χορούς και βιολιά και λαούτα. Παρακολουθούσαν και αυτοί που η πίκρα τους ήταν πιο ελαφριά και μπορούσαν να σύρουν τα πόδια τους με το μπαστούνι. Μετά από ένα-δύο ποτηράκια δεν πίστευαν ότι δεν μπορούσαν να χορέψουν και ότι έπρεπε να αρνηθούν της χαρές της ζωής. Ο πιο ζωηρός ακουμπώντας πάνω στους άλλους προσπαθούσε να κάνει λίγα τρεμουλιαστά βήματα χορού και σιγά σιγά όταν συνειδητοποιούσε ότι δεν μπορούσε να χορέψει, οι φίλοι του τον κρατούσαν με πόνο ψυχής, αναλογιζόμενοι ότι θα μπορούσαν κι εκείνοι να πάθουν τα ίδια. Και μετά αδύναμος καθώς ήταν καθόταν στην καρέκλα και του γέμιζαν το ποτήρι με κρασί για να σβήσει τον καημό του.

Μετά από τον πόλεμο (1952), ένας Καλύμνιος απόφοιτος της Γυμναστικής Ακαδημίας Σωματικής Αγωγής, ο Θεόφιλος Κλωνάρης, γιος μηχανικού σφουγγαράδικου προσελήφθη στο συγκρότημα της Δώρας Στράτου. Έτσι αποφάσισε να μιμηθεί ο ίδιος το χορό του μηχανικού ,ο Θ. Κλωνάρης δίδαξε τον χορό στο Λύκειο Ελληνίδων και αρκετοί νέοι μας έμαθαν να τον χορεύουν, ενθουσιάζοντας Έλληνες και ξένους.

Ο χορός του μηχανικού είναι γνήσια Καλύμνικος χορός και καθαρά αντρικός.


Η νόσος των δυτών.
Από το 1866 έως το 1915, μόνο στα νησιά του Αιγαίου καταγράφηκαν 10.000 θάνατοι και 20.000 παραλύσεις με τα περισσότερα θύματα στην Κάλυμνο.
Από αυτή την τραγωδία, αναδύθηκε και ένας μεγάλος ανθρωπιστής, ο φιλέλλην καθηγητής κλασσικών σπουδών από τη Λιθουανία, ο οποίος έφτασε στην Κάλυμνο - το 1892 - ταξιδεύοντας στα αιγαιοπελαγίτικα νησιά. Συγκλονισμένος με το θέαμα που αντίκρισε, τις μαυροντυμένες οικογένειες των χιλιάδων νεκρών και τα σερνάμενα νέα παιδιά και τους πατεράδες που είχαν χτυπηθεί από τη νόσο, αφιέρωσε τη ζωή του ώστε να καταργηθεί από τις ευρωπαϊκές κυβερνήσεις η χρήση του σκάφανδρου. Το επέτυχε το 1902.

Ακόμη και σήμερα, μέσα από τους θρύλους και τις παραδόσεις, στις πεντακάθαρες θάλασσες - μοναδικό σημείο στην Ελλάδα το "φιόρδ" της Καλύμνου και τις ομορφιές της, τις αρχαίες και τις σημερινές, αναδύεται η καθημερινή θαλασσοδαρμένη μορφή που στηρίζει ότι πέρασε ο Καλύμνιος σφουγγαράς σ' ένα μπαστούνι, περπατώντας πεισματικά στο χρόνο και στην ιστορία.

Στην Κάλυμνο λειτουργεί η μοναδική στην Ελλάδα κρατική σχολή δυτών.

Μετά το 1970 αρχίζει ο μαρασμός. Δεν υπάρχει πιά δυνατότητα πρόσβασης στα αφρικανικά παράλια γιατί εθνικοποιήθηκαν και το τεχνητό σφουγγάρι αντικαθιστά το φυσικό σε όλες σχεδόν τις χρήσεις.

Το 1986 μια σοβαρή ασθένει των σφουγγαριών καταστρέφει τα μεσογειακά σπογγαλιευτικά πεδία. Τα τελευταία όμως χρόνια φαίνεται ότι ανακάμπτουν.

Όμως η σπογγαλιεία είναι ένα επάγγελμα που χάνεται...


Η σκανταλόπετρα
[Πρέπει να είστε εγγεγραμμένοι και συνδεδεμένοι για να δείτε αυτή την εικόνα.]

Η σκανταλόπετρα είναι ένα κομμάτι πέτρας, συνήθως μάρμαρο η γρανίτης, με στρογγυλεμένες γωνίες και υδροδυναμικό σχήμα, βάρους από 8-14 κιλά, το οποίο χρησιμοποιούσαν οι σφουγγαράδες από την αρχαιότητα μέχρι πριν από λίγα χρόνια, σαν βοηθητικό εργαλείο στις καταδύσεις τους.

Στην μια της άκρη υπάρχει μια τρύπα στην οποία είναι δεμένο ένα μακρύ σχοινί που ξετυλίγεται από την βάρκα κατά την κατάδυση και ξαναμαζεύεται κατά την ανάδυση. Σ' αυτήν είναι περασμένο και ένα μικρό σχοινί με μια θηλειά, την οποία περνά στον καρπό του ο σφουγγαράς, για να μπορεί να ελευθερώνει τα χέρια του χωρίς να χαθεί η σκανταλόπετρα και η σύνδεσή του με την βάρκα.
Μέχρι την δεκαετία του ’60, αρκετοί σφουγγαράδες χρησιμοποιούσαν αυτή την πανάρχαια μέθοδο κατάδυσης με σκανταλόπετρα, η οποία ανάγεται απ΄ την εποχή του Μ. Αλεξάνδρου!!

Ο γυμνός δύτης βουτούσε από την βάρκα κρατώντας την σκανταλόπετρα με τα δύο του χέρια και τον ένα καρπό περασμένο στην θηλειά.
Στην διάρκεια της κατάδυσης χρησιμοποιούσε την σκανταλόπετρα σαν βάρος για να καταδύεται γρήγορα, σαν πηδάλιο γιά να αλλάζει κατεύθυνση και σαν φρένο για να επιταχύνει η να επιβραδύνει τον ρυθμό κατάδυσης.

Όταν έφτανε στον βυθό, ελευθέρωνε τα χέρια του για να μαζέψει τα σφουγγάρια και όταν τελείωνε την δουλειά του έδινε το σχετικό σήμα στον βοηθό πάνω στη βάρκα, με το σκοινί που ήταν δεμένο στην σκανταλόπετρα.

Τότε ο βοηθός, τραβώντας το σκοινί, ανέβαζε στην επιφάνεια τον σφουγγαρά που στηριζόταν στο σκοινί η και με τα πόδια του πάνω στην σκανταλόπετρα.

Όπως φαίνεται από αυτή τη μικρή περιγραφή η σκανταλόπετρα έχει πολλαπλό ρόλο. Είναι το αντίστοιχο των σημερινών βαρών που χρησιμοποιούνται στις καταδύσεις αλλά ταυτόχρονα είναι έρμα, πηδάλιο, φρένο και βάση στήριξης κατά την ανάδυση. Ενώ το σχοινί που είναι δεμένη, εκτός των άλλων, είναι το μέσο επικοινωνίας, δηλ. ο ομφάλιος λώρος μεταξύ του σφουγγαρά με την βάρκα. Η μέθοδος της κατάδυσης με σκανταλόπετρα έχει ιστορία χιλιάδων χρόνων. Ακριβώς γι' αυτό τον λόγο έφτασε σε μέγιστα επίπεδα τελειότητας και μέγιστα επίπεδα ασφάλειας.

Ο τρόπος αυτός κατάδυσης για σφουγγάρια ήταν διαδεδομένος σε όλα τα νησιά του Αιγαίου Πελάγους και κυρίως στην Κάλυμνο μέχρι την δεκαετία του ’60, όπου μετά αντικαταστάθηκε με το σκάφανδρο, τον ναργιλέ κ.λ.π.

Το γεγονός ότι είναι μια σκληρή δουλειά αλλά και η βιομηχανοποίηση των καταδύσεων, οδήγησαν την κατάδυση με σκανταλόπετρα, σε πλήρη εξαφάνιση!!!

Μια γνωστή κατάδυση, παγκοσμίως, με σκανταλόπετρα, είναι εκείνη του Γεωργίου Χατζή του Στάθη (γνωστός και ως Χατζηστάθης), που στις 14 Ιουλίου 1913 καταδύθηκε με μια σκανταλόπετρα στο χέρι 14 κιλών, ανοικτά της Καρπάθου, σε βάθος 83 μέτρα, για να ανασύρει την χαμένη άγκυρα του Ιταλικού Θωρηκτού “Reggina Margherita”. Όταν οι Ιταλοί τον κάλεσαν να τον τιμήσουν για την εξαιρετική του αυτή βοήθεια, αυτός ζήτησε αντί βραβεία και μετάλλια τιμής, να του δοθεί η ελεύθερη άδεια αλιείας με δυναμίτη. Και δυστυχώς το πέτυχε!!! Ήταν ο μοναδικός την εποχή εκείνη, που νόμιμα ψάρευε με δυναμίτη!!!!



Πολλοί αθλητές μέχρι σήμερα έχουν καταδυθεί σε διάφορα βάθη με αυτό τον τρόπο!! Ο Umberto Pelizzari, στις 12 Σεπτεμβρίου 1988, καταδύθηκε στο ίδιο σημείο που ανασύρθηκε η άγκυρα του Ιταλικού πλοίου, σε βάθος 100 μέτρων, μόνο με το μαγιό του και κρατώντας στα χέρια μια σκανταλόπετρα 7 κιλών, προς τιμή των Ελλήνων σφουγγαράδων και του Χατζηστάθη!!!

Στην συνέχεια, στην Ελλάδα αλλά και στο εξωτερικό, έγιναν διάφοροι αγώνες αλλά και επιδείξεις ελεύθερης κατάδυσης με σκανταλόπετρα, ανακαλύπτοντας έτσι ένα νέο αλλά πανάρχαιο τρόπο κατάδυσης, ο οποίος αποδεικνύεται πολύ ασφαλής αλλά και πολύ γοητευτικός!!!


ΠΗΓΗ : Διάφορα Site του ΙΝΤΕΡΝΕΤ